Χάζαροι

Τουρκική φυλή εγκατεστημένη Δ του Καυκάσου και στη χερσόνησο της Κριμαίας. Οι X. είναι μια περίπτωση γειτονικού λαού του Βυζαντίου με τον οποίο η αυτοκρατορική διπλωματία κατόρθωσε να διατηρεί φιλικές σχέσεις, με αποτέλεσμα την εξασφάλιση βοήθειας σε δύσκολες ώρες. Εμφανίζονται με αξιόλογη δύναμη ήδη επί Ηρακλείου (610 – 641), όταν για πρώτη φορά συμμαχούν με το Βυζάντιο, ενώ η Κωνσταντινούπολη πολιορκείται από τους Αβάρους (626) και ο Ηράκλειος βρίσκεται στην Ανατολή, πολεμώντας τους Πέρσες. Βοηθούν τον Ηράκλειο εναντίον των Περσών με αξιόλογη δύναμη ιππικού και αντιμετωπίζουν τον εχθρό στην περιοχή του Καυκάσου και της Αρμενίας. Είναι χαρακτηριστικό πως, όταν ο αυτοκράτορας Τιβέριος B’ (698 – 705) ζητάει από τον ηγεμόνα των X. την έκδοση του εξόριστου αυτοκράτορα Ιουστινιανού B’, που είχε καταφύγει στο κράτος των X., στην Κριμαία, και είχε μάλιστα παντρευτεί την αδελφή του Χαγάνου (704), ο τελευταίος, για να μη διακινδυνεύσει τις καλές σχέσεις με το βυζαντινό κράτος, είναι έτοιμος να συμμορφωθεί με την απαίτηση του Τιβέριου, αλλά ο Ιουστινιανός ειδοποιείται εγκαίρως και φεύγει. Επί Λέοντα Γ’ (717 – 741), όταν οι Άραβες, μετά το 726, κάνουν κάθε χρόνο επιδρομές στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας, οι X., συμπολεμούν με τους Βυζαντινούς εναντίον του κοινού εχθρού. Η συμμαχία μάλιστα Βυζαντινών και X. ενισχύεται με τον γάμο του γιου του Λέοντα, Κωνσταντίνου, με την κόρη του ηγεμόνα των X. (733). Η αντιμετώπιση κοινών κινδύνων συνεχίζεται και τον 9o αι. Επί Θεόφιλου (829 – 842), εχθρικές επιδρομές στα βορειοανατολικά σύνορα αντιμετωπίζονται με μέτρα ασφαλείας τόσο από τους Βυζαντινούς –που ιδρύουν τότε το θέμα της Χερσώνα– όσο και από τους X. που, με Βυζαντινούς αρχιτέκτονες, χτίζουν το περίφημο φρούριο Σαρκέλ στις εκβολές του Δον. Μετά την απειλή της Κωνσταντινούπολης από τους Ρώσους το 860, το Βυζάντιο θεωρεί απαραίτητη την ενίσχυση των σχέσεων με τους X. Στην περίπτωση μάλιστα αυτή, η βυζαντινή πρεσβεία που στέλνεται στην Κριμαία έχει ως αρχηγό της τον περίφημο απόστολο των Σλάβων Κύριλλο, γιατί το Βυζάντιο αποβλέπει και στον εκχριστιανισμό του λαού αυτού που, εξαιτίας της πυκνής εμπορικής επικοινωνίας με το εβραϊκό στοιχείο, υπέστη ισχυρή ιουδαϊκή επίδραση. Το κράτος των X. καταστρέφεται επί Τσιμισκή (969 – 976) από τον πολεμικό ηγεμόνα των Ρώσων, Σβιατοσλάβο. Πληροφορίες για τον λαό αυτό δίνει ο Κωνσταντίνος Z’ ο Πορφυρογέννητος στο έργο του Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν.